Το e-neaionia.gr αναδημοσιεύει στη μνήμη του Χάρη Σαπουντζάκη μία σειρά άρθρων του για τη Νέα Ιωνία και την ιστορία της
Άρθρο 1ο: τα πρώτα δύσκολα χρόνια (1923- 1940)
Οι πρόσφυγες, σχεδόν όλοι, έφτασαν στην Ελλάδα ρακένδυτοι, χωρίς ίχνος περιουσίας, φεύγοντας το σπαθί και τη φωτιά του Τούρκου, θαλασσοδαρμένοι επί μήνες στην άσπρη θάλασσα, τσακισμένοι ηθικά, αποδεκατισμένοι στην οικογένειά τους.
Όμως, αν δεν είχαν περιουσιακά στοιχεία άλλα, ήταν πλούσιοι από αγωγή και παιδεία, ευγένεια και ήθος, διάθεση δημιουργίας, εφευρετικότητα. Προέρχονταν, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, από πόλεις ή κεφαλοχώρια, ασκούσαν «ευγενή» επαγγέλματα (γιατροί, δικηγόροι, δάσκαλοι, έμποροι, επιχειρηματίες, τεχνίτες), είχαν καλές σπουδές, αγαπούσαν την κουλτούρα. Είχαν σπουδάσει σε καλά, κοινοτικά σχολειά κι αγαπούσαν τη μόρφωση.
Τα σχολειά της Σμύρνης, του Αϊβαλιού, της Καππαδοκίας, του Πόντου, της Σπάρτης ήταν υψηλού επιπέδου. Είχαν σπουδαίους εκπαιδευτικούς, λαμπρά διδακτήρια, εφάρμοζαν προχωρημένες για την εποχή τους μεθόδους διδασκαλίας. Δεν είχαν σε τίποτε να ζηλέψουν τα Ελλαδικά. Αντίθετα, προηγούνταν απ’ αυτά.
Απ’ την αρχή, παρά τα χίλια μύρια προβλήματα από την πρόχειρη εγκατάστασή τους σε σκηνές και παραπήγματα (ωσότου ολοκληρωθούν οι προσφυγικές κατοικίες της Εταιρείας Αποκατάστασης Προσφύγων, που βέβαια δεν πρόσφεραν τίποτε το ξεχωριστό, αντίθετα ήταν πολύ στενόχωρες και υποβαθμισμένες) κι ενώ ακόμη ονειρεύονταν την παλιννόστησή τους στις πατρίδες τους, κοίταξαν να βρουν δουλειά, ή να στήσουν δική τους δουλειά, με τα ψίχουλα των αποζημιώσεων που έπαιρναν και παράλληλα να φτιάξουν εκκλησιές και να δουν τι θα κάνουν με την μόρφωση των παιδιών τους.
Σχολειά, φυσικά, δεν ήταν δυνατό να γίνουν όπως στις αξέχαστες πατρίδες της Ανατολής, από τους ίδιους τους πρόσφυγες. Όχι ότι δεν το προσπάθησαν (παράδειγμα το Νυχτερινό Γυμνάσιο του Συλλόγου των Ινεπολιτών) ή ότι δεν στράφηκαν προς τη λεγόμενη Ιδιωτική Εκπαίδευση, αφού ήδη ως το 1931 έχουμε δυο σπουδαία σχολειά από πρόσφυγες: τον «Κάδμο» του Σπάρταλη Αντώνη Σαπουντζάκη που περιλάβαινε 6τάξιο Δημοτικό, «Ελληνικό» σχολείο, Γυμνάσιο, Εσπερινά τμήματα Λογιστικών, Ξένων Γλωσσών, διδασκαλίας Εμπορικών κλπ. που ιδρύθηκε το 1927 στο τέρμα της τότε οδού Σμύρνης (τώρα Ελ. Βενιζέλου) και το λεγόμενο «Αναξαγόρειο» Γυμνάσιο των Βουρλιωτών Βενιέρη, Χατζή, Ζουριδάκη, που ιδρύθηκε το 1931 στα ωραία για την εποχή διδακτήρια της οδού Ρ. Φεραίου και πήρε το όνομα αυτό από το μεγάλο φιλόσοφο Αναξαγόρα, που καταγόταν από τις Κλαζομενές (σημερινά Βουρλά).
Είναι σαφές, όμως, ότι τα εκατοντάδες παιδιά σχολικής ηλικίας έπρεπε να φοιτήσουν σε δημόσια σχολεία. Το κράτος, όμως, καθυστέρησε απελπιστικά να σκεφτεί τους πρόσφυγες και να τους φτιάξει σχολειά. Φτάνει να πούμε ότι μετά από πολλούς αγώνες και δίκες έγινε δυνατό να λειτουργήσει σε δημόσιο κτίριο, το πρώτο Γυμνάσιο Ν. Ιωνίας, μόλις το … 1968!
Το 1924 αρχίζει τη λειτουργία του το 1ο Δημοτικό σχολείο Ν. Ιωνίας, που ολοκληρώνεται ως διδακτήριο, με την προσθήκη του 1ου ορόφου, το 1928. Η φοίτηση ακόμα τότε δεν είναι μικτή ούτε στα Δημοτικά. Έτσι, έχουμε στον ίδιο χώρο ένα δημόσιο Αρρεναγωγείο, το 1ο 5τάξιο Ποδαράδων και ένα δημόσιο Παρθεναγωγείο, το 1ο 6τάξιο Δημοτικό σχολείο Θηλέων Ποδαράδων.
Στους πρώτους μήνες τα δύο αυτά σχολειά λειτούργησαν σ’ ένα μισοτελειωμένο προσφυγικό σπίτι, ακριβώς απέναντι από το παλιό καφενείο «Αβέρωφ» (πάνω από το οποίο στεγαζόταν και το Δημαρχείο, μεταπολεμικά), γωνία Ηρακλείου και Ελ. Βενιζέλου. Παράθυρα δεν υπήρχαν, πίνακες, θρανία άγνωστα ακόμη. Τα προσφυγόπουλα έπαιρναν τις τάβλες και τα μαδέρια από τους εργολάβους που έχτιζαν γύρω γύρω για να καθίσουν. Οι εργολάβοι έμπαιναν στις τάξεις, σήκωναν τα παιδιά, έπαιρναν τα υλικά τους!
Συνθήκες απαράδεκτες, όμως η αγάπη για την μόρφωση που, μέσα στη δυστυχία τους, καλλιεργούσαν συστηματικά κι επίμονα οι πρόσφυγες γονείς, φορείς, οι ίδιοι μιας άλλης ποιότητας παιδείας, τα έκανε ανθεκτικά, αν δεν τα ενδυνάμωνε και δεν τα πείσμωνε ακόμη περισσότερο.
Μετά τον πρώτο χρόνο τα δύο σχολεία της Ν. Ιωνίας μετακόμισαν εκεί που και σήμερα βρίσκεται το 1ο Δημοτικό σχολείο (στην οδό Κρήτης, απέναντι από τους Αγίους Αναργύρους). Για ένα ακόμη χρόνο, προσωρινά στεγάστηκαν σε παράγκες, ωσότου παραδόθηκε σε δύο φάσεις, το κτίριο του ιστορικού 1ου Δημοτικού σχολείου (πρώτα το υπερυψωμένο ισόγειο και μετά η προσθήκη του ορόφου, που αρχικά είχε κεραμοσκεπή). Πολύ αργότερα προστέθηκαν εκατέρωθεν αίθουσες, ενώ αφαιρέθηκε η κεραμοσκεπή.
Χρωστάμε εδώ να επαινέσουμε το έργο στήριξης και αναπαλαίωσης του ιστορικού αυτού σχολείου, που έγινε πρόσφατα, με σεβασμό στην αρχική του μορφή και την αρχιτεκτονική του, χαρακτηριστικό δείγμα της λεγόμενης «Πρωσικής σχολής», που ήθελε τα σχολεία να έχουν ευρύχωρες και ψηλοτάβανες αίθουσες ευρισκόμενες κατά παράταξη, δίπλα από μεγάλους και μακρείς διαδρόμους.
Υπήρχαν σκέψεις να κατεδαφιστεί το σχολείο, μετά τις ζημιές που είχε υποστεί από το σεισμό του 1999 και να χαθούν σημαντικά του στοιχεία (π.χ. το μπαλκόνι του προς την εκκλησία των Αγίων Αναργύρων από το οποίο είχε μιλήσει στο λαό της Ν. Ιωνίας το 1928 ο Εθνάρχης Ελευθέριος Βενιζέλος, ή η βεράντα της εισόδου με τις διπλές σκάλες, εμπρός από την οποία στέκονταν οι δήμαρχοι, οι άλλοι επίσημοι στις τελετές κλπ.)
Ο Εθνάρχης Ελευθέριος Βενιζέλος επισκέφθηκε τη Νέα Ιωνία την Κυριακή 10 Ιούνη 1928 για να παραστεί στη θεμελίωση του ναού των Αγίων Αναργύρων. Του επιφυλάχθηκε θερμότατη υποδοχή από τους πρόσφυγες, αν και δεν ήταν τότε Πρωθυπουργός. Τον συνόδευαν ο Μητροπολίτης Αθηνών Χρυσόστομος, ο τότε επίσκοπος Πατάρων Μελέτιος, ο Θεμ. Σοφούλης, ο Παπαναστασίου και βέβαια ο δήμαρχος Αθηναίων Πάτσης που έθεσε και τον θεμέλιο λίθο.
Ο Βενιζέλος μπροστά στην αξίωση του κόσμου να μιλήσει βρήκε στον εξώστη του ιστορικού 1ου Δημοτικού σχολείου, στη βορινή πλευρά του σχολείου και απηύθυνε θερμό λόγο στις χιλιάδες του λαού. Αμέσως μετά έγινε η θεμελίωση και ύστερα στις αίθουσες του σχολείου που ήταν κατάλληλα στολισμένες, οι επίτροποι του ναού παράθεσαν δεξίωση κι ανταλλάγησαν ευχές.
Για πολύ καιρό οι παράγκες εξακολουθούσαν επικουρικά να λειτουργούν στο προαύλιο. Στην 5ετία 1925-1930 αρχίζουν να λειτουργούν 2 ακόμη σχολειά στην Ελευθερούπολη και δύο στη Σαφράμπολη. Σε παράγκες πάντα στην αρχή. Εκεί που είναι τώρα, αντίστοιχα, το 4ο σχολείο και το 6ο. Το 1931, με Πρωθυπουργό τον Ελευθέριο Βενιζέλο και Υπουργό Παιδείας το Γεώργιο Παπανδρέου αρχίζει ένα μεγάλο πρόγραμμα ανέγερσης διδακτηρίων.
Προϊόν αυτής της πραγματικής επανάστασης στη διδακτηριακή στέγη είναι και το ακόμη σήμερα όμορφο διδακτήριο του 4ου (και 5ου μετά) Δημοτικού της Ελευθερούπολης. Η διαφορά με το 1ο Δημοτικό είναι ολοφάνερη. Εδώ, έχουμε μιαν αλαφράδα, μια κομψότητα, μια φιλικότητα.
Αμέσως τα παιδιά της Σαφράμπολης μετακομίζουν στην Ελευθερούπολη. Όμως, οι παράγκες της Σαφράμπολης εξακολούθησαν να λειτουργούν ως τα 1951 που ανεγέρθηκε το καινούργιο διδακτήριό της.
Σε παράγκες λειτουργεί και σχολείο στην Καλογρέζα, η οποία ωστόσο δεν ανήκει στο Δήμο Νέας Ιωνίας, όπως πια από το 1934 μετατράπηκε η συνοικία των Ποδαράδων. Αποτελεί ξεχωριστή κοινότητα, την κοινότητα Καλογρέζας αρχικά και μετά Βυζαντίου. Με την Ν. Ιωνία θα ενωθεί το 1940.
Από το 1929 καταργείται η διάκριση Αρρένων-Θηλέων και όλα τα Δημοτικά σχολεία γίνονται μικτά. Αν θεωρήσουμε τη σχολική χρονιά 1930-31 ως καλή χρονιά για να δούμε πως έχει διαμορφωθεί η κατάσταση στην εκπαίδευση στη Ν. Ιωνία, αφού πια έχει κατασταλάξει η μεγάλη αναταραχή και οι πρόσφυγες έχουν σχεδόν σταθεροποιηθεί στις οικογένειές τους, έχουν συμβιβαστεί με την ιδέα ότι γυρισμός δεν υπάρχει και κοιτάζουν να φτιάξουν με αισιοδοξία, πολλή δουλειά και μεράκι τη νέα τους ζωή, θα εισπράξουμε την εξής εικόνα: Λειτουργούν στη Ν. Ιωνία δύο Ιδιωτικά Γυμνάσια: ο «Κάδμος» και το «Αναξαγόρειο», αφού έχουν στο μεταξύ καταργηθεί τα «Ελληνικά σχολεία» ή «Σχολαρχεία», ένας ενδιάμεσος τύπος σχολείου μεταξύ Δημοτικού και Ανώτερου Γυμνασίου.(2)
Επίσης, λειτουργούν και 4 Δημοτικά σχολεία δημόσια και 1 Ιδιωτικό (του Κάδμου). Δύο σχολεία λειτουργούν και στην Καλογρέζα. Ξεκινά τη λειτουργία της μια Δημοτική Νυχτερινή σχολή (του Συλλόγου Ινεπολιτών).
Με δεδομένο ότι στην απογραφή του 1928 η Ν. Ιωνία (Ιωνία, Ελευθερούπολη, Σαφράμπολη, Ινέπολη, Νεάπολη, Περισσός και Καλογρέζα) είχε 16.382 κατοίκους – με κυρίαρχο, βέβαια, στο 95%, το προσφυγικό στοιχείο, εκτιμάται ότι το 1930, οι κάτοικοι θα πλησίαζαν τους 20.000. Οι μαθητές των σχολείων, λοιπόν, ήταν, ούτε λίγο, ούτε πολύ: 3.600! Αναλογία σχεδόν 1:5, άκρως ενδιαφέρουσα, πού έδειχνε τη μεγάλη έφεση για σπουδές.
Σταθμός για την εκπαίδευση στην πολιτεία είναι η πρώτη μέρα του Σεπτέμβρη του 1933, όταν άρχισε τη λειτουργία του το Δημόσιο Γυμνάσιο Ν. Ιωνίας, ως ενιαίο εξατάξιο σχολείο μέσης εκπαίδευσης, σε βάρδιες, αγοριών-κοριτσιών, αφού η φοίτηση δεν είναι μικτή, ούτε βέβαια υποχρεωτική. Δεν υπήρχε ο διαχωρισμός Γυμνασίου- Λυκείου και ήταν το σχολείο της μέσης και ανώτερης τάξης, αφού γινόταν περιορισμός των μαθητών με την 6/ετή υποχρεωτική παιδεία και τις εισιτήριες εξετάσεις και απαιτούσε πολλές δαπάνες από τους γονείς, αφού ούτε φυσικά η φοίτηση ήταν δωρεάν.
Στις δύο τελευταίες τάξεις, που ονομάζονταν εβδόμη και ογδόη, αφού αντί για πρώτη η τάξη εισόδου ονομαζόταν Τρίτη, διχαζόταν προς δύο κατευθύνσεις: τη Θεωρητική (κλασσικές σπουδές, Κλασσικό Γυμνάσιο) και την Πρακτική (εφαρμοσμένες επιστήμες, Πρακτικό Γυμνάσιο).
Ας γυρίσουμε, όμως, στη ιστορία αυτού του πολύπαθου, ιστορικού 1ου Γυμνασίου Ν. Ιωνίας.
Ως το 1933 τα μεγαλύτερα παιδιά που τέλειωναν το Δημοτικό και δεν μπορούσαν βέβαια να φοιτήσουν στα Ιδιωτικά Γυμνάσια της πόλης, έπρεπε να πάνε ή στο τότε ιδρυόμενο, αλλά με μεγάλη ιστορία κατοπινά, 8ο Γυμνάσιο Αρρένων Αθηνών, στα Πατήσια (που όμως δεχόταν και κορίτσια) ή στο 2ο Γυμνάσιο της οδού Σολωμού, ή τέλος στο Γυμνάσιο Αμαρουσίου.
Στο τελευταίο πήγαιναν τα παιδιά παίρνοντας το τρένο, το γνωστό ατμήλατο «θηρίον της Κηφισιάς». Δεν το προτιμούσαν, όμως, γιατί το εισιτήριο ήταν ακριβό.
Για να εξοικονομηθούν τα πράγματα είχε ιδρυθεί ένα Παράρτημα του 8ου για τα παιδιά της Ν. Ιωνίας, με διευθυντή τον Παπακωνσταντίνου στην τετρακατοικία, που δεν υπάρχει σήμερα, απέναντι από τους Αγ. Αναργύρους, όπου για λίγο καιρό είχε εγκατασταθεί το «Ελληνικό σχολείο» Ν. Ιωνίας, καθώς είχε εγκαταλειφθεί η αρχική σκέψη να γίνει Νοσοκομείο.
Η ταλαιπωρία των παιδιών, όμως, ήταν μεγάλη και κήρυξαν αποχή από τα μαθήματα (να μια πρώτη δυναμική κινητοποίηση των ίδιων των παιδιών), πράγμα που τάραξε τους υπευθύνους. Ενώ προσπαθούσαν να βρουν λύση, το «Αναξαγόρειο» σταμάτησε τη λειτουργία του και το Δημόσιο το νοίκιασε για να στεγάσει το Δημόσιο Γυμνάσιο Ν. Ιωνίας, που αρκετά χρόνια μετά εξακολουθούσε να φέρει το όνομα «Αναξαγόρειο».
Ήταν ωραίο κτίριο, ολόκληρο σε ισόγειο, με πολλές εισόδους και τις αίθουσες όχι κατά παράταξη, αλλά περιφερειακά με κέντρο το Γραφείο, με ταράτσα για την Γυμναστική, όπου ήταν η κατοικία του επιστάτη, του γραφικού κι αξέχαστου Μάρκου. Το σχολείο αυτό σήμερα δεν υπάρχει. Από το 1968-1975 στέγασε το Ιδιωτικό Γυμνάσιο «Κοσμάς ο Αιτωλός» το οποίο αργότερα κατεδαφίστηκε και στο χώρο του ανεγέρθηκε, τη δεκαετία του 1980, το 3ο Δημοτικό σχολείο Ν. Ιωνίας που στεγαζόταν πριν με το 1ο Δημοτικό.
Πρώτος Γυμνασιάρχης ο Παπαθανασίου. Βέβαια, οι αίθουσες δεν επαρκούσαν και εξακολουθούσε να χρησιμοποιείται το «Παράρτημα» που συνήθως φιλοξενούσε αγόρια των ενδιάμεσων τάξεων (Ε – Στ).
Στο Γυμνάσιο της Ν. Ιωνίας ακόμη και μετά τον πόλεμο ερχόντουσαν παιδιά από το Ηράκλειο, τη Φιλαδέλφεια, τις Κουκουβάουνες.
Στα πρώτα εκείνα δύσκολα χρόνια που οι πρόσφυγες αγωνίζονταν να στεριώσουν στη νέα τους πατρίδα πέφτοντας με τα μούτρα στη δουλειά και τη βιοπάλη (εργάτες και εργάτριες στα εργοστάσια, που ξεφύτρωναν το ένα ύστερα από το άλλο και τα ταπητουργεία της Ν. Ιωνίας, που αναπτύσσονταν γρήγορα σε μια απέραντη βιομηχανική ζώνη), ήταν σημαντικό να πιστεύουν στο σχολείο και το δάσκαλο, που πολλές φορές άφηναν εν λευκώ τα παιδιά τους, αφού μόνα τους έπρεπε να πηγαινοέρχονται, να διαβάζουν, να μαθαίνουν.
Οι πρώτοι δάσκαλοι στη Νέα Ιωνία που έγραψαν ιστορία
Η επαφή με τους δασκάλους και πολύ περισσότερο με τους καθηγητές ήταν σπάνια, αν όχι ανύπαρκτη. Κι οι δάσκαλοι, πολλοί από τους οποίους, σχεδόν ένας στους τρεις, δεν είχαν πλήρεις σπουδές, ήταν και πρόσφυγες δάσκαλοι, όχι όλοι ανώτερης βαθμίδας, όμως είχαν πίστη και φλόγα στη δουλειά τους! Ήταν ευαίσθητοι και σοφοί. Προκαλούσαν το σεβασμό. Πολλοί λατρεύτηκαν κυριολεκτικά από τους μαθητές τους.
Στο χώρο των δασκάλων είχαν γίνει ξακουστοί ο Π. Χατζής με την επιβλητικότητά του και τις διοικητικές του ικανότητες, ως διευθυντής σχολείου, ο Αντώνης Σαπουντζάκης με την αισθαντικότητά του και την ευφράδειά του, ο Ιορδάνης Δημητριάδης με το στιβαρό του ύφος και την πείρα του, αφού υπήρξε διευθυντής σχολείου και στην πατρίδα του Σπάρτη, η Φ. Ουλκέρογλου, που φαινόταν σκληρή αλλά διαπαιδαγωγούσε άριστα, η Παλαματοπούλου, η Ψάλτου, ο Μιχαλόπουλος, ο Μητρόπουλος, ο Σεραφετινίδης, ο Ζηνιώνης, ο Ζαραχάνης, ο Κονταξόπουλος και βέβαια ο σπουδαίος γλωσσολόγος μας, δάσκαλος στο επάγγελμα, Μένος Φιλήντας.
Στο χώρο των καθηγητών ο περίφημος φυσικός Σταθόπουλος που γρήγορα εξελίχθηκε σε Γενικό Επιθεωρητή, οι λαμπροί φιλόλογοι Καλαμπόκης και Νικόπουλος, ο μαθηματικός Πατσουρέας, ο Μαγγίνος, ο γυμναστής Μουσάς, που τον πρόλαβαν ακόμη κι αυτοί που φοίτησαν στις 10ετίες του ’40 και ’50, ο Βουλόδημος, ο Αλευράς.
Θα μπορούσαμε εδώ να προσθέσουμε και μερικούς ακόμη λίγο νεώτερούς τους, που άφησαν όνομα στη Ν. Ιωνία.
Από τους δασκάλους: ο αυστηρός Πιπερίδης, ο στυλίστας Ροδόπουλος, ο πολύπειρος Σαραντόπουλος, ο Πόθος, που αν και ξενομερίτης, αγαπήθηκε πολύ, ο Σιόλας με τους χάρτες του, η Μαρία Χαρβαλιά, που ίδρυσε το Ιδιωτικό «Ιωνικό Λύκειο», ο Γεωργακόπουλος, ο Μαρκόπουλος, οι αδελφές Καλλιόπη και Ευτέρπη Καμπά, ο Καλλιώρας, ο Δ. Καμπίτσης, η κορυφή των Παιδαγωγών Θεόφραστος Γέρου, ο ποιητής-δάσκαλος Ν. Καμβύσης κι άλλοι πολλοί.
Από τους καθηγητές: ο επιβλητικός, τραγικός στο τέλος του, γυμνασιάρχης Χαρίλαος Ιωαννίδης, οι φιλόλογοι Ρωμέσης και Φίλης, ο μουσικός Παλιατσέας με το ακορντεόν του, η φιλόλογος Ελβίρα Μποσταντζόγλου, το ζεύγος Μπούρκα, η καθηγήτρια Γαλλικών Κωνσταντινίδου, η Κελεμενοπούλου, Διασάκος και μια σπουδαία μορφή στα γράμματα και στην κοινωνική προσφορά: ο Αθανάσιος Τσουμπής. Αλλά βέβαια και η «Μαντάμ Μαρί», η κυρία Μαρία Λαμπρίδου, η καθηγήτρια των Γαλλικών, με την πολλαπλή προσφορά της, που γεύτηκαν γενιές Ιωνιωτών.
Έως τώρα δεν έχει γίνει λόγος για Νηπιαγωγεία και Νηπιαγωγούς, γιατί απλούστατα με τη μορφή που αυτά έχουν σήμερα δεν υπήρχαν τότε. Στις γειτονιές μεγάλες γυναίκες, με κάποια μόρφωση, λειτουργούσαν άτυπα βέβαια, «σπιτικά σχολεία» όπου μάζευαν τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας και τα απασχολούσαν, μαθαίνοντάς τους και τα πρώτα γράμματα. Γνωστή είχε γίνει στο κέντρο της Ιωνίας, μεταξύ Μεσολογγίου και Ηρακλείου, η αείμνηστη κυρά Κωνσταντίνα. Νηπιαγωγείο οργανωμένο διέθετε μόνο ο «Κάδμος» και το πρώτο Δημοτικό.
Αλλά ούτε και Σύλλογοι Γονέων και Κηδεμόνων υπήρχαν. Στα σχολεία για την αντιμετώπιση των δαπανών, των μικρών δαπανών στην υλικοτεχνική τους υποδομή λειτουργούσαν οι λεγόμενες «Σχολικές Εφορείες».
Όμως, χωρίς επιχορηγήσεις, ή ελάχιστες από το Κράτος και φυσικά καμιά ή μηδαμινή από το Δήμο, τα πάντα επαφίεντο στον πατριωτισμό των δασκάλων, την αντοχή των μαθητών και την κατανόηση των γονιών. Για την ιστορική ακρίβεια θα πρέπει να πούμε ότι και τότε, όπως τώρα στις «σχολικές εφορίες» μετείχαν Δημ. Σύμβουλοι.
Αναδημοσίευση από την ιστοσελίδα Ionianet του αξέχαστου Βασίλη Μαγκαναδέλλη